ژانرنوار Film Noir

فیلم نوار یک اصطلاح سینمایی است که برای توصیف درامهای جنایی هالیوودی بویژه فیلمهایی مورد استفاده قرار می گیرد که در آن دیدگاه های بدبینانه و انگیزه های جنسی تأکید می شود. دوره سینمای نوار کلاسیک آمریکا را بین دهه های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ می دانند. این فیلمهای سیاه و سفید از سبکی پیروی می کنند که برگرفته از سینماتوگرافی اکسپرسیونیستی آلمانی است. بسیاری از داستان های قالبی  و رویکرد کلاسیک نوار برگرفته از مکتب فیکشن جنایی ایالات متحده در زمان رکود بزرگ ایالت متحده Great Depression است.

اصطلاح فیلم نوار، که کلمه ای فرانسوی “به معنی “فیلم سیاه” است از اولین از طرف منتقد فرانسوی سینما نینو فرانک Nino Frank در سال ۱۹۴۶ در مورد این گروه از فیلمهای سینمای هالیوود مورد استفاده قرار گرفت و بسیاری از فعالان صنعت سینما ی این دوره آن را تشخیص ندادند. تاریخ نویسان سینما و منتقدان آن بطور قریحی به تعبیر آن پرداختند. پیش از پذیرش عام و فراگیر این اصطلاح در دهه ۱۹۷۰ میلادی، بسیاری از فیلمهای نوار کلاسیک را به عنوان ملودرام می شناختند. اینکه فیلم نوار یک ژانر منحصربفرد است یا نه هنوز موضوع بحث داغ منتقدان است.

فیلمهای نوار طرح های داستانی بسیار متفاوتی را در بر می گیرند: شخصیت اصلی داستان می تواند یک کارآگاه خصوصی باشد (The Big Sleep) یا یک پلیس عادی بدون یونیفورم (The Big Heat) یا یک بوکسور پا به سن گذاشته (The Set-Up) یک جیب بر بخت برگشته (Night and the City) یک شهروند لاابالی که جذب زندگی خلافکارانه می شود (Gun Crazy) و یا یک قربانی شرایط بد زندگی (D.O.A.). اگرچه فیلمهای نوار از ابتدا با تولیدات آمریکایی در ارتباط بوده است ولی فیلمهای بسیاری در سراسر جهان ساخته شده اند که در قالب این تعریف می گنجند. بسیاری از فیلمهایی که از دهه ۱۹۶۰ به بعد ساخته شده اند ویژگی های فیلم نوار این دوره را دارند و خود ارجاعاتی را به قراردادهای فیلمهای نوار دارند. بسیاری از منتقدان این گروه جدید را نئونوار می نامند. کلیشه های فیلمهای نوار از دهه ۱۹۴۰ به بعد الهام بخش تقلیدهای خاطره انگیز و بعضاً طنزآمیز بوده است.

پیشینه

فلسفه زیبایی شناسی فیلم نوار ریشه عمیقی در اکسپرسیونیسم آلمانی دارد، که یک جنبش هنری  متعلق به دهه ۱۹۱۰ و ۱۹۲۰ است که تئاتر، عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی معماری و سینما را تحت تأثیر خود قرار داد. شرایطی که صنعت رو به رشد هالیوود و بعد از آن تهدید قدرت نازی آفرید، باعث مهاجرت بسیاری از فیلمسازان آلمانی به آمریکا شد که یا خود در جریان اکسپرسیونیسم آلمان قرار داشتند یا با افراد تأثیر گذار این جنبش مراوده داشتند. فیلم M ساخته فریتس لانگ در سال ۱۹۳۱ تنها چند سال پیش از مهاجرت کارگردان آن ساخته شد و یکی از آثار مهم سینمای نوار بود که قهرمان آن یک جانی بود. کارگردانای چون فریتس لانگ Fritz Lang, رابرت سیودمک Robert Siodmakو مایکل کرتیس Michael Curtiz رویکردی پر از سایه روشن های توهم گونه و رویکردی اکسپرسیونیستی را به کمپوزیسیون فیلم وارد کردند که بسیاری از فیلمهای شناخته شده سینمای نوار کلاسیک را تحت تأثیر قرار داد.

قبل از سال ۱۹۳۱ کرتیس نیم دهه بود که در هالیوود فعال بود و حدود شش فیلم در سال ساخته بود. فیلمهای او مانند ۲۰۰۰۰ Years in Sing Sing در سال ۱۹۳۲ وPrivate Detective 62 در سال ۱۹۳۳ در بین اولین فیلمهای با صدایی هستند که می توان آنها را به عنوان فیلم نوار طبقه بندی کرد. یکی از منتقدان بنام Marc Vernet با اشاره به دومین مورد اشاره شده اظهار می دارد که نسبت دادن شروع سینمای نوار به دهه ۱۹۴۰ امری نسبی بوده است. از دیگر عوامل مؤثر در کار فیلمسازان دارای گرایشات اکسپرسیونیستی فارغ از بندهای سبک شناسانه موجود در فیلمهای ژانر وحشت کمپانی یونیورسال مانند فیلمهای Dracula در سال ۱۹۳۱، Mummy در سال ۱۹۳۲ ،که اولی را کارل فروند Karl Freund  فیلمساز تحصیلکرده برلین فیلمبرداری کرده بود و دومی را کارگردانی، گربه سیاه The Black Catمحصول سال ۱۹۳۴ به کارگردانی کارگردان مهاجر اتریشی Edgar G. Ulmer هستند.مهمترین ساخته های کمپانی یونیورسال در ژانر وحشت که بیشترین نزدیکی را در داستان و مقبولیت موضوعی به فیلم نوار دارد مرد نامرئی The Invisible Man محصول سال ۱۹۳۳ به کارگردانی James Whale و فیلمبرداری Arthur Edesonاست. آرتور ادسون در سال ۱۹۴۱ فیلم Maltese Falcon را هم فیلمبرداری کرد که به عنوان اولین فیلم اصلی در دوران فیلم نوار شناخته می شود.

ژوزف فون اشترنبرگ Josef von Sternberg متولد اتریش و بزرگ شده آمریکا نیز در این زمان در هالیوود مشغول کار بود. فیلمهای او Shanghai Express محصول سال ۱۹۳۲ و The Devil is a Woman محصول سال ۱۹۳۵به همراه اروتیسم گرم و سبک تصویری باروکی که داشت حائز ویژگی اصلی فیلم نوار بود. موفقیت تجاری و منتقدانه فیلم صامت اشترنبرگ Underworld محصول سال ۱۹۲۷ نقش بسزایی در پیدایش فیلمهای گانگستری در ایالات متحده داشت. فیلمهای موفق این ژانر مانندLittle Caesar در سال ۱۹۳۱ و The Public Enemy در سال ۱۹۳۱ و Scarface در سال ۱۹۳۲ مشخص کرد که درامهای جنایی با قهرمانانی به جهت اخلاقی مسئول مخاطبان خاص خود را داراست. شاید بتوان یکی از حالت های اولیه مؤثر و سینمایی نوار کلاسیک را رئالیسم شاعرانه فرانسوی در دهه ۱۹۳۰ دانست که رویکردی جبری و رومانتیک نسبت به قهرمانانی داشت که محکوم به فنا هستند. مقبولیت این جنبش را می توان در درام I Am a Fugitive from a Chain Gang محصول سال ۱۹۳۲ کمپانی برادران وارنر جستجو کرد که یکی از نسخه های پیشیین فیلم نوار است. در میان فیلمهایی که خود نوار محسوب نمی شوند شاید Citizen Kaneساخته اورسون ولز را بتوان به عنوان فیلمی که بیشترین تأثیر را در روند شکل گیری این سینما داشت معرفی کرد. ظرافت تصویری و پیچیدگی ساختار روایی فیلم همشهری کین در بسیاری از فیلمهای نوار کلاسیک بازتاب پیدا کرده است.

نئورئالیسم ایتالیایی در قرن ۱۹۴۰ با تأکید بر اعتبار شبه مستند موجب پیدایش تأثیراتی شد که در فیلم نوارهای آمریکایی متبلور شده اند. The Last Weekendساخته بیلی وایلدر Billy Wilder در سال ۱۹۴۵ به عنوان یکی دیگر از کارگردانان متولد اتریش و بزرگ شده آلمان بازگو کننده احوال یک فرد الکلی است که یادآور نئورئالیسم است. این نمونه همچنین نشاندهنده دشواری گروهبندی این ژانر از سینما است، چرا که به عنوان یکی از نخستین فیلمهای آمریکایی که نوار نام گرفته از نظر منتقدان سینما از قرار گرفتن در لیست های بعدی بازمانده است. Jules Dassin کارگردان فیلم The Naked City از نئورالیست در برداشت های سرصحنه بدون زوائد غیرحرفه ای بهره جسته است. این رویکرد شبه مستندگونه مشخصه گروهی از فیلمهای نوار در اواخر دهه ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ بود . این رویکرد در کنار نئورئالیسم دارای یک نسخه سابق خانگی نیز بود که دسین در فیلم The House on 92nd Street ساخته هنری هتوی آن را کشف کرده و آن فاکتور چیزی نیست جز تأثیر موازی سینمای خبری بر ژانر.

منابع ادبی

اولین تأثیر عمده بر این ژانر را داستان های کارآگاهی و فیکشن های جنایی بر این ژانر به جای گذاشت که در سالهای اولیه تحت تأثیر نویسندگانی مانند دشیل همت Dashiell Hammett بود که اولین رمانش Red Harvest را در سال ۱۹۲۹ به چاپ رساند. جیمز ام کین Jame M. Caine (که رمان معروف او The Postman Always Rings Twice پنج سال بعد منتشر شد) و در نشریات مبتذل مانند Black Mask معروف شد از دیگر نویسندگان سرشناس این ژانر است. فیلم نوار کلاسیکThe Maltese Falcon و The glass Key محصول سال ۱۹۴۲ بر اساس رمان دشیل ساخته شده بودند و رمان های کین اساس فیلمهایی چون Double Indemnityمحصول سال ۱۹۴۴ و Mildred Pierce محصول ۱۹۴۵ و The Postman Always Rings Twice محصول ۱۹۴۶ و Slightly Scarlet محصول ۱۹۵۶ بودند. یک دهه پیش از آغاز دوران کلاسیک، رمان همت به عنوان منبعی برای ملودرام گنگستری با نام City Streets محصول سال ۱۹۳۱ بود که به کارگردانی Rouben Mamoulian ساخته شد. این کارگردان همکاری پیوسته ای با اشترنبرگ داشت. این فیلم که سبک وداستان را هر دو با ویژگی های نوار در هم آمیخته بود، یک ماه پیش از فیلم M لانگ ارائه شد و سازندگانش مدعی شدند که اولین اثر اصلی در ژانر نوار را ساخته اند.

ریموند شندلر Raymond Chandler که با ارائه اولین اثر خود بنام The Big Sleep در سال ۱۹۳۹ به عنوان معروف ترین نویسنده خالق شرایط بی احساس شهرت یافت. نه تنها رمان های شندلر – مانند Murder, My Sweet در سال ۱۹۴۴، The Big Sleep در سال ۱۹۴۶، Lady in the Lake در سال ۱۹۴۷ – به عنوان نوارهای اصلی شناخته شدند، بلکه فیلمنامه نویس شناخته شده ای هم محسوب می شد. از فیلمنامه های معروف این شخص می توان به Double Indemnity, The Blue Dahliaدر سال ۱۹۴۶ , ُStranger on a Train در سال ۱۹۵۱ اشاره کرد. اگرچه شندلر نیز مانند همت رمان های خود را بر محوریت کارآگاه خصوصی پایه ریزی می کرد، ولس کین قهرمانان خود را از بین افراد عادی تر انتخاب می کرد و بیشتر رویکردی روانشناختی داشت تا حل معما. رویکرد کین را به عنوان زیر گروهی بی احساس می شناسند که “فیکشن نوار” لقب گرفته است. Cornell Woolrich که گاهی اوقات با نام های مستعار George Hopley و William Irich به چاپ آثار خود می پرداخت، یکی از پرکارترین و معروف ترین نویسندگان این ژانر محسوب می شود. آثار هیچکدام از نویسندگان دیگر نتوانست در دوران کلاسیک الهام بخش فیلم های بیشتری نسبت به این نویسنده باشد. ۱۳ فیلم بر اساس آثار این نویسنده ساخته شد از بین آنها می توان به Black Angel محصول سال ۱۹۴۶، Deadline at Dawnمحصول سال ۱۹۴۶و Fear in the Night محصول سال ۱۹۴۷ اشاره کرد.

یکی دیگر از منابع اصلی فیلم نوار W. R. Burnett است که اولین رمانش Little Caesar در سال ۱۹۲۹ به چاپ رسید. سال بعد کمپانی برادران وارنر در سال ۱۹۳۰ یک فیلم موفق ساخت. سال بعد از او ساخته شد مکالمه های فیلم Scarface را بنویسد. در همان سال فیلم Beast of the City بر اساس یکی از رمان های ا ساخته شد. رویکرد روایی خاص برنت نسبت به داستان چیزی بود بین خلق فضاهای سرد و بی روح و فیکشن نوار هموطنانش. شخصیت های اصلی او اغلب در نوع خود قهرمان بودند، چیزی که در مورد گنگسترها اتفاق افتاد. در جریان دوره کلاسیک سینما او به عنوان نویسنده و فیلمنامه نویس منشأ پیدایش هفت فیلم بود که در حال حاضر به عنوان فیلم نوار بازشناخته می شوند. High Sierra محصول سال ۱۹۴۱، This Gun for Hire محصول سال ۱۹۴۲ و The Asphalt Jungle محصول سال ۱۹۵۰ سه مورد از معروف ترین این آثار هستند.

دوره کلاسیک

دهه های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ را دوران کلاسیک فیلم نوار آمریکایی می دانند. اگرچه فیلمهایی مانند City Streets و دیگر ملودرام های پیش از جنگ جهانی دوم مانند Furyمحصول سال ۱۹۳۶ و You Only Live Once محصول سال ۱۹۳۷ به کارگردانی فریتس لانگ هر دو در دانشنامه آلن سیلور و الیزابت وارد (Alain Silver and Elizabeth Ward’s)به عنوان فیلم نوار طبقه بندی شده اند، اغلب منتقدان گرایش دارند این فیلمها را نسخه های اولیه فیلم نوار طبقه بندی کنند. از بین این همه فیلمStranger on the Third Floor محصول سال ۱۹۴۰ به کارگردانی فیلمساز لیتوانیایی بوریس اینگستر Boris Ingster را می توان به عنوان اولین نمونه واقعی فیلم نوار دانست.مهاجر لهستانی پیتر لور که در فیلم M نقش آفرینی کرده بود نتوانست جایگاه خو را در بین هنرپیشه های رده اول این ژانر حفظ کند و تنها در جایگاه دوم برخی از B movieهای نوار ایفای نقش کرد. فیلم غریبه در طبقه سوم Stranger on the Third Floor با فروش ۵۶۰۰۰دلاری نتوانست کمپانی سازنده را از یک شکست قطعی نجات دهد و تنها توانست یک سوم مبلغ مورد انتظار فروش کند. مجله Variety در مورد این فیلم اینطور نوشت: “این فیلم در عین حال که اصیل است، ولی برای مخاطب عادی بسیار پیچیده و سطح بالاست و برای دیگر مخاطبان کسالت بار”. غریبه در طبقه سوم تا چند دهه به عنوان آغازگر یک ژانر سینمایی مورد توجه قرار نگرفت.

بسیاری از فیلمهای نوار فیلمهای کم هزینه ای بودند و از هنرپیشه های معروفی بهره نمی گرفتند و اغلب فیلم درجه دو B Movie بودند. در تولید این فیلم ها فیلمسازان به جهت نویسندگی، متن، کارگردانی و فیلمبرداری تقریباً از محدودیت های مرسوم رها بودند. آزمون های تصویری در این نوع از فیلمها بیشتر از فیلمهای دیگر سینمای هالیوود بود. اکسپرسیونیسمی که با فیلمها در آمیخته بود به همراه روایت شبه مستند از وقایع موجب ایجاد دو رویکرد متفاوت در سینمای نوار شد. ساختار روایی در برگیرنده فلش بک هایی بود که در تولیدات تجاری غیر نوار مرسوم نبود. از نظر محتوی اصول اخلاقی تولید باعث شده بود که هیچ قاتلی بدون مجازات از دست قانون رها نشود و هیچکس غیر از شریک خود در زندگی رابطه عاشقانه برقرار نکند. ولی  در بین این قید و بندها هنوز فیلمهایی تولید می شدند که دارای مشخصه های نوار بودند ولی به جهت مؤلفه های داستان و مکالمه دارای ریسک بودند.

۱۰۰ فیلم برترفیلم نوار سینما